De steden der Zuid-Hollandsche en Zeeuwsche eilanden

Afb. 55 – Dordrecht, topgevel aan de Voorstraat	Afb. 56 – Brielle, Kaatsbaan	Afb. 57 – Zieriksee, Nobelpoort
Afb. 58 – Zieriksee, Noordhavenpoort	Afb. 59 – Middelburg, Abdij	Afb. 60 – Zieriksee, het Tempelierenhuis

 

ls een der meest bekende jaartallen mogen we wel noemen: 1015 Graaf Dirk III sticht een tolhuis aan de Merwede, later de stad Dordrecht. Al dagteekent ‘t ontstaan dier stad uit dien tijd, eerst in de 13e eeuw begint zij zich door de belangstelling der Hollandsche Graven te ontwikkelen. Vooral ‘t stapelrecht, haar in 1299 geschonken, was oorzaak van steeds vooruitgaanden bloei.

Oorspronkelijk was Dordrecht (54) geen eilandstad. Eerst de St. Elizabethsvloed van 1421, die den loop van de Nieuwe Merwede veroorzaakte, maakte voorgoed, dat ‘t aan alle zijden door water omringd was. Eeuwen lang heeft deze stad een vooraanstaande plaats ingenomen onder Hollandse steden. Daarom is ‘t te verwonderen, dat er bijna geen openbare gebouwen uit die tijden ons herinneren aan die grootheid. Maar zoveel te meer kan het bogen op een schat van woonhuizen (55) met een eigen geveltype, afwijkend van ‘t geen we in andere steden vinden of ‘t moest zijn in die plaatsen, die dezen bouw navolgden, zooals in Oudewater, Gorinchem, Breda en eenige andere.

‘t Meest kenmerkend zijn de bogen om de vensters, op kraagstenen rustend en de vullingen boven de vensters. En ook bezit het een stedeschoon waardoor het kan wedijveren met Delft en met deze plaats nergens zijn gelijke vindt.

Van bijzondere waarde en schoonheid is de Groote of L. Vrouwe Kerk met haar 56 zuilen en haar hoogen, zwaren, maar onvoltooid gebleven toren, die op zoo eigenaardige wijze de wijzerplaten draagt. De koorbanken uit de jaren 1538 en 1539, met snijwerk van Jan Aertz van Terwen, behooren tot het schoonste, wat ons land daarin bezit. Van d gebrandschilderde glazen zijn er enkele, die belangrijke feiten uit D’s historie voorstellen, als de watervloed van 1421, de groote brand van 1457 en de verrassing der stad door Jan van Egmond in 1480.

Brielle, de eerste stad, waar de geuzenvlag wapperde van den toren (1 april 1572), welk feit in herinnering wordt gebracht door de oprichting van een gedenkteeken: de Vrijheidsnimf en het asyl voor zeelieden en nog elk jaar oorzaak is van een feestdag.

Ofschoon het van hoogen ouderdom is, ouder dan de oudste oorkonden van 1280 vermelden, bezit het geen enkele herinnering in een of ander gebouw uit die vroegste tijden en maar heel weinig uit den tijd, toen het door zijn ligging aan den handelsweg naar Holland een bloeiende zeestad en nog lang daarna belangrijke vesting was. Toch bezit het vriendelijke en schilderachtige stadsgezichten (56). De Catharinakerk, een grootsch bouwwerk, is steeds onvoltooid gebleven, omdat dwarsbeuk en koor niet gebouwd zijn. Maar toch geeft het hooge middenschip met de zijbeuken, vooral inwendig een schoonen aanblik.

In deze kerk bevindt zich als groot sieraad het marmeren grafmonument van admiraal Philips van Almonde, die in 1644 in Brielle werd geboren. De vierkante zware stompe toren is in de kerk ingebouwd, waarboven hij, niettegenstaande de hoogte van 75 M., weinig uitsteekt, vanwege het hooge middenship. onderaan den toren bevindt zich een opschrift, dat ons vermeldt, dat hij in 1417 werd gesticht en in 1462 weer opgebouwd, nadat hij in 1456 was ingestort. in 1901 heeft hij een grondige restauratie ondergaan. Eigenaardig is ‘t kamertje, uitgebouwd buiten den toren, waar de klokkenist het klavier van het klokkenspel bespeelt. (N).

Zieriksee, ‘t mooie stadje, dat evenwel niet meer van beteekenis is, als ‘t eenmaal geweest is, toen ‘t een bloeiende zeestad was (14e en 15e eeuw). Van dit verleden spreken de enkele zeer oude huizen, zooals het zoogenaamde “Tempeliershuis” (±1470) in de Meelstraat (60), de overgebleven drie stadspoorten en de reusachtige romp van den Sint Lievens Monstertoren. Als een der fraaiste stadsgezichten van ons land kan Z. wijzen op de beide poorten, Noord- en Zuidhavenpoort, aan weerszijden van de toegang tot de oude haven met de ophaalbrug in hun midden.

De laatstgenoemde is een vierkant poortgebouw met ronde hoektorens en op het spitse dak een open koepeltorentje met twee klokken. Zij dagteekent uit ‘t eind der 15e eeuw. De eerstgenoemde (58) is eigenlijk een gebouwencomplex: een buitenpoort, verbonden door een ombouwd plein met wachtlokalen. Fraai gesmede ankers vertoonen het jaartal 1559. De derde van Z.’s poorten is de Nobelpoort (57), zich verheffend tusschen het geboomte der plantsoenen met haar beide zware torens en slanke spitsen. In die poorten bevinden zich een tweetal beelden, die wellicht de aanleiding zijn geweest voor de volksoverlevering, als zouden deze gebouwd zijn door twee adellijke jonkvrouwen Anna en Maria.

De zware torenkolos (O) van ruim 70 M. hoogte is eigenlijk maar ‘t voetstuk van ‘t geen men had willen bereiken. Volgens ‘t oorspronkelijk plan, waarmee in 1454 een aanvang genomen werd, zou deze tot een hoogte van 207 M. worden opgetrokken. Naast dezen toren stond eenmaal de kerk, de grootste van geheel Zeeland met een oppervlakte van ruim 2000 M²., die in 1832 door loodgietersonvoorzichtigheid in vlammen is opgegaan. In plaats van opbouw werd in 1842 de ruïne gesloopt.

Tholen, de oude vesting, waarvan nog gedeeltelijk de oude wallen en grachten zijn overgebleven, vroeger van meer beteekenis dan tegenwoordig. Aan die vroegere tijden herinneren nog enkele Oud-Hollandsche gevels, maar in ‘t bijzonder ‘t Stadhuiis en de L. Vrouwekerk. Deze groote ruime kerk bezit een toren (65), die vooral door z’n later gewijzigde spits een wat poveren indruk maakt, weinig evenredig aan ‘t forsche gebouw. Het stadhuis draagt op haar kanteelen een drietal leeuwen met vaan ne schild en dateert uit ‘t midden der 15ee euw. Heel eigenaardig hangt rechts van den toren, waarin een klokkenspel, dat echter alleen nog mechanisch kan spelen, tusschen twee der kanteelen onder een afdakje een klokje, dat bij afkondigingen aan ‘t publiek dienst doet.

Middelburg. Ofschoon de tijd der stichting in ‘t duister ligt, is ‘t vrij zeker, dat deze stad van hooge oudheid is. Waarschijnlijk is de oorsprong te zoeken in de stichting van een verdedigingspunt tegen de Noormannen. In ‘t begin der 13e eeuw wordt melding gemaakt van M. als stad. De naam wordt reeds in ‘t midden der 12e eeuw genoemd. Telkenmale werd, als gevolg van M.’s vooruitgang, de stad uitgelegd.

Dat deze plaats langen tijd van groote beteekenis geweest is, blijkt wel uit de vele groote en schoone gebouwen uit dien gouden tijd. We noemen slechts ‘t zoozeer beroemde Stadhuis, dat ondanks de verschillende vergrootingen en veranderingen, wel ‘t schoonste van ons land genoemd mag worden. Vervolgens de Abdij (59), de meest historische plek van Middelburg. ‘t Stichtingsjaar is niet met zekerheid vast te stellen, maar valt omstreeks ‘t begin der 12e eeuw. Door bijzondere gunsten der graven verwierf ze zich groote bezittingen, die haar macht en aanzien in de volgende eeuwen deed toenemen. Nadat de stad naar de zijde der Hervormden was overgegaan (1573), ging het machtige gebouwencomplex een tijd van droef verval tegemoet. En toch, niettegenstaande al die verminkingen, al die vernielzucht, bleef ‘t gelukkig bestaan, maar zoo, dat het tegen ‘t eind der 19e eeuw nauwelijks meer te herkennen was. Aan de restauratie sinds 1884 is ‘t te danken, dat veel weer in zijn ouden toestand is hersteld. De verschillende deelen doen nu dienst als woning van den Commissaris der Koningin, als vergaderzaal der Provinciale Staten, als Rijksarchief enz. De vroegere Kloosterkerk draagt nu den naam van Nieuwe kerk, ‘t schip der oude Abdij-kerk. Daar bevindt zich ‘t fraaie gedenkteeken voor de Zeeuwsche admiraals Jan en Cornelis Evertsen, door Rombout Verhulst (1680-1682).

Van ‘t Cellebroedersklooster is over gebleven de kapel in de Simpelhuisstraat (Q), die van 1629 tot de opheffing in 1921 dienst heeft gedaan als Engelsche kerk. Aan ‘t vroegere Bagijnhof herinnerde tot voor enkele jaren ‘t groepje huisjes (69), dat plaats heeft moeten maken voor een woningcomplex eener bouwvereniging. De Kuiperspoort (P), de naam eener steeg, geeft een schilderachtige inkijk op de oude trapgevels uit ‘t begin der 17e eeuw. Van de vele mooie gevels moet in ‘t bijzonder genoemd worden “In de Steenrotse”, in 1590 gebouwd en zijn naam ontleenend aan ‘t bedrijf van den bouwmeester die er zich als steenhouwer vestigde.

Afb. 61 – Vlissingen, poortje voorm. Corn. Quakshofje	Afb. 62 – Goes, gevel aan de Turfkade	Afb. 63 – Veere, de Put
Afb. 64 – Domburg, Westhove	Afb. 65 – Tholen, toren O.L.Vr. Kerk	Afb. 66 – Aardenburg, Waterpoort

 

‘t Beeldhouwwerk in ‘t midden stelt de geschiedenis voor van mozes en de rotssteen bij Horeb, terwijl ‘t bovenste ‘t beroep van den eersten eigenaar in herinnering brengt. Van de vroegere acht muurpoorten zijn de mooiste in de 19e eeuw gesloopt en alleen de Koepoort, de minst belangrijke, is overgebleven.

Vlissingen, de volkrijkste en drukste der Zeeuwsche steden. Winig belangwekkende gebouwen telt ‘t, die ons den bloeitijd als zeehandelsstad in de 16e en 17e eeuw in herinnering kunnen brengen (61). Vooral ‘t bombardement der Engelschen in 1809 heeft hieraan groote schuld. Jammer dat in de oude stad (61) door demping der schilderachtige grachten en havens ‘n groot deel van dit stadsschoon is verloren gegaan. Maar in zijn boulevard langs de Schelde met die heerlijke uitzichten bezit V. een schat, die veel vergoedt, wat in de oude stad vernietigs of verknoeid is. Als badplaats kan deze plaats er op wijzen, de eenige te zijn in ons land, zoo gelegen, dat ‘t strand gekeerd is naar ‘t Zuiden en beveiligd is tegen ‘t Noorden.

Veere is ternauwernood de schaduw van vroegere welvaart en grootheid. Bloeiend door handel en scheepvaart in de 15e en 16e eeuw, ging het daarna, mede als gevolg van het verzanden van zijn haven, geleidelijk achteruit. ‘t Was vooral de Fransche tijd, die, met andere tegenslagen, het stadje zoozeer ter neer geslagen heeft. Maar al is V. een “doode stad”, druk is ‘t bezoek van vreemdelingen, die het schilderachtige in ‘t vervallene komen bewonderen.

Uit dien bloeitijd bezit ‘t nog zijn schat: ‘t middeleeuwsch Stadhuis, een verkleinde uitgave van ‘t Middelbursche maar eenvoudiger, rustiger. En op dit gebouw de toren, meer dan een eeuw jonger, eend er slankste en sierlijkste van ons land. op de spits prijkt een verguld schip, als teeken van den voorbijen zeehandel! Het klokkenspel van 36 klokken (van 1735) in dien toren wijst er op, dat Veere toen nog zulk een uitgaaf in staat was.

Afb. 67 – Veere, Groote Kerk	Afb. 68 – Veere, Kampveerschetoren
Afb. 69 – Middelburg, voormalig Bagijnenhof	Afb. 70 – Sluis, oude huizen
Afb. 71 – Sluis, oude huizen	Afb. 72 – Hulst, Gentschepoort

 

De Groote Kerk (67) is een trotsch bouwwerk, hoezeer ook vervallen. Ze dagteekent van 1479. Alleen ‘t koor doet nog dienst als kerk. In 1812 onder de heerschappij der Franschen werd dit gebouw, dat 53 M. lang en 50 M. breed is, ingericht tot kazerne en hospitaal, waarom op verschillende hoogten vloeren werden gelegd. In den laatsten tijd is door ‘t uitbreken der vloeren en balken en herstel van kolommen en bogen een begin gemaakt met de restauratie van dit reusachtig bouwwerk, waarvan de toren een hoogte bereikt van 68 M. Op het kerkhof staat een eigenaardig achthoekig gebouwtje uit ‘t jaar 1551: de Stadsfontein (63), eigenlijk de vergaarbak van het regenwater der kerk. ‘t Is ‘t eenige monument van dit soort in ons land.

De Kampveersche toren (68), overblijfsel van de verdedigingswerken aan de zeezijde, doet thans dienst als logement en koffiehuis. Vanaf ‘t platte dak, dat ‘t oorspronkelijk heeft vervangen, heeft men een heerlijk uitzicht op zee en ‘t eiland Noord-Beveland.

Goes. Als hoofdplaats en marktplaats van het eiland Zuid-Beveland, heeft Goes zijn eenmaal verkregen periode weten te handhaven, ook in den tijd, toen door zoo velerlei oorzaken bijna alle Zeeuwsche steden van hun eenmaal rijke en dikwijls machtige positie afdaalden tot weinig belangrijke plaatsjes, of zelfs geheel verdwenen.

Het Goessche wapen vertoont in ‘t bovendeel ‘t wapenschild van Jacoba van Beieren, terwijl de rest ingenomen wordt door een gans. Dit Beiersche wapen herinnert aan de dagen dat “de ongelukkige gravin” hier haar verblijf hield op ‘t slot Oostende, een der weinige bezittingen die haar in 1428 restten bij ‘t verdrag met haar neef Filips van Bourgondië. Van dit slot is niet veel over gebleven: een ouderwets koffiehuis op ‘t Kerkplein voert den naam “Slot Ostende” en bezit nog de merkwaardige kelders en een enkel muurbrok van ‘t voormalig kasteel, terwijl in den tuin de moerbeiboom, eenmaal door Jacoba van Beiren daar geplant, hoe oud en gespleten en gesteund dan ook, nog steeds een overvloedige oogst van sappige vruchten geeft.

Van de merkwaardige gebouwen in G. noemen we ‘t huis aan de Turfkade met zijn Gotischen gevel uit de 16e eeuw (62), ‘t stadhuis en de Maria Magdalenakerk. ‘t Stadhuis vormt een eigenaardig geheel. ‘t Midden met ‘t groote wapen van Goes en de beelden Waarheid en Gerechtigheid boven de kroonlijst dateert uit 1775. Rechts is ‘t overblijfsel van ‘t middeleeuwsch raadhuis, de oude toren, maar van boven vernieuwd met een achtkanten koepel, terwijl de linkertoren een weinig passende bekroning draagt. De kerk met haar 64 pilaren is een indrukwekkend gebouw van zeer grote afmetingen, 66 bij 52 M. en bezit in den Noordelijken gevel den schoonsten en rijksten van dien aard in ons land. Alleen ‘t koor wordt als kerk gebruikt. Ook ligt hier begraven de zoo bekende loods der O.I. Compagnie Frans Narebout (†1818), die zoovelen menschen het leven heeft gered.

In Zeeuwsch Vlaanderen bezoeken we Sluis (71), met zijn rijke historie van strijd en beleg en overwinning, waarin ‘t kasteel van Sluis zoo’n belangrijke rol heeft vervuld tot den Franschen tijd, toen ‘t verwoest werd. De overblijfselen werden later als zinkstukken voor de zeedijken gebruikt. In ‘t midden der 15e eeuw heeft S. een tijd van bijzondere hoogen bloei gehad; maar de onrustige tijden en ‘t dichtslibben van het vaarwater deden deze plaats snel achteruitgaan, zoodat geheele stadsgedeelten vervielen (70). Op ‘t stadhuis, van 1894-1904 gerestaureerd, met zijn vijf spitsen staat bij ‘t uurwerk in een der galmgaten een houten beeldje “Jantje van Sluis”, dat elk uur met een hamer op drie klokjes slaat. Een mooie gevel is die in de Hoogstraat van de voormalige gasthuiskapel (16e eeuw).

Aardenburg, eenmaal onder den naam Rodenburg de voornaamste zeestad van geheel Vlaanderen (13e eeuw), doch door oorlog, watervloeden en dichtslibben van de haven afgedaald tot een eenvoudig landstadje. De Water- en Kaaipoort van 1650 is als de eenige der vier vestingspoorten overgebleven (66). Van de prachtige St. Bavokerk is ‘t middenschip ‘t oudste (midden 13e eeuw). ‘t Koor dagteekent van 1550 en de torenspits van een eeuw later.

Hulst, eveneens een oude stad, in de 12e eeuws reeds bloeiend, sinds ‘t begin der 17e eeuw met de vele forten rondom een der sterkste vestingen van ons land. De aarden wallen bestaan nog. Evenals het drietal poorten daarin, waarvan de Gentschepoort (72) met haar beeldhouwwerk de belangrijkste is. Van het stadhuis is ‘t bordes versierd met een drietal groote steenen wapens van Holland, Willem III en Hulst, die afkomstig zijn van de torenspits der Groote Kerk. Van deze kerk, een zeer belangrijk bouwwerk en ook wel de Willebrordus kerk genoemd, wordt de eene helfst door de Hervormden, de andere door de Katholieken gebruikt. Aardig is ook ‘t torentje van de vroegere abdij (R).

 
 
 

Volgende hoofdstuk: Brabant en Limburg